Ο Ευγένιος Ευγενίδης ίσως είναι «ο κύριος Ευγενίδης» που απαθανατίστηκε ως Ο Έμπορος Της Σμύρνης στο διάσημο ποίημα του T. S. Eliot Έρημη Χώρα. Αλλά είχε πολλές άλλες διακρίσεις. Στην διάρκεια της σταδιοδρομίας του, εγκαταστάθηκε σε διάφορες χώρες και αναγνωρίστηκε από πολλούς άλλους για τα επιτεύγματά του.
Ξεκίνησε ως έμπορος. Στη ναυτιλία, η καριέρα του διαμορφώθηκε από το ενδιαφέρον του στην οργάνωση μεταφορών και στις συναλλαγές μεταξύ των εθνών. Στο πλαίσιο της ελληνικής ναυτιλίας, ξεχωρίζει για την επικέντρωσή του στις υπηρεσίες τακτικών γραμμών. Η προσωπική του ηθική για τις υπηρεσίες, τον τοποθετεί επίσης ανάμεσα στους μεγάλους πατριώτες και στους εθνικούς ευεργέτες.
Τα πρώτα χρόνια
Ο Ευγενίδης γεννήθηκε στην Θράκη, γιος του Αγάπιου Ευγενίδη, δικαστή στα οθωμανικά δικαστήρια και της συζύγου του Χαρίκλειας. Ο πατέρας του του προσέφερε κλασική παιδεία και ανθρωπιστικές σπουδές, και φοίτησε στο Robert College, ένα μεγάλου γοήτρου ιδιωτικό σχολείο στην Κωνσταντινούπολη. Αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της ιδεολογίας του. Στην ηλικία των 20, βρήκε δουλειά σε μια βρετανική ναυτιλιακή εταιρία, στην Doro’s Brothers και μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα προσλήφθηκε ως γενικός διευθυντής στο ναυτιλιακό πρακτορείο Reppen. Αργότερα εξομολογήθηκε ότι ακόμα και στα σχολικά του χρόνια ονειρευόταν να κάνει περιουσία, αλλά για να βοηθήσει άλλους περισσότερο παρά για προσωπικό του πλουτισμό.
Η πρώτη του επιχείρηση ασχολήθηκε με την εισαγωγή ξυλείας από την Σκανδιναβία και αυτό τον έφερε σε επαφή με την σουηδική ναυτιλιακή εταιρία Brostroms. Του ανατέθηκε η ίδρυση της Brostroms’ Swedish Orient Line η οποία στην αρχή πήγε τόσο άσχημα που χρειάστηκε να την υποστηρίξει ναυλώνοντας πλοία ο ίδιος. Αυτό οδήγησε σε πλεόνασμα εισαγόμενης ξυλείας στην αγορά της Κωνσταντινούπολης, πράγμα που θα μπορούσε να είχε καταστρέψει τον νεαρό επιχειρηματία. Ωστόσο, είχε την τολμηρή ιδέα να ιδρύσει δικό του μικρό ναυπηγείο στις ακτές του Κεράτιου Κόλπου, όπου κατασκεύασε έναν μεγάλο αριθμό από φορτηγίδες για να απορροφήσει την πλεονάζουσα ξυλεία.
Η μετεγκατάσταση στην ηπειρωτική Ελλάδα
Ο Ευγένιος Ευγενίδης ήταν ανάμεσα στις εκατοντάδες χιλιάδες των Ελλήνων που αναγκάστηκαν να μετεγκατασταθούν στην Ελλάδα μετά τον καταστροφικό ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-1922 που κορυφώθηκε με την απέλασή τους από την Τουρκία. Ο ίδιος εγκαταστάθηκε στον Πειραιά το 1923 και ξεκίνησε το πρακτορείο Scandinavian Near East ως θυγατρική της σουηδικής Orient Line και διοχέτευσε την ενέργειά του στην ανάπτυξη στα ναυτιλιακά, στο εμπόριο και στην εκπροσώπηση άλλων ναυτιλιακών γραμμών. Το 1926 διορίστηκε Γενικός Πρόξενος της Φινλανδίας στην Ελλάδα.
Χαρακτηριστικό της ενεργητικότητας και της οξύνοιάς του είναι, πως ήταν ο ιθύνων νους της επίσκεψης του διαδόχου του σουηδικού θρόνου και μελλοντικού Βασιλιά Gustaf Adolf, χρηματοδοτώντας ο ίδιος την δεξίωση και την φιλοξενία των επισκεπτών. Οργάνωσε εκθέσεις σκανδιναβικών προϊόντων στην Ελλάδα και ελληνικών προϊόντων στην Σουηδία και στην Φινλανδία. Ένα αποτέλεσμα τέτοιων ενεργειών ήταν ότι, μέσω απευθείας ναυτιλιακών συνδέσεων, το εμπόριο μεταξύ της Ελλάδας και άλλων λιμανιών της Μεσογείου και των σκανδιναβικών αγορών άρχισε να ανθίζει στα χρόνια του μεσοπολέμου. Οι εξαγωγές των ελληνικών καπνών αυξήθηκαν, ενώ οι μεταφορές ξυλείας από το λιμάνι του Πειραιά έγιναν οι μεγαλύτερες και οι πλέον αποδοτικές στα Βαλκάνια.
Το πρακτορείο Scandinavian Near East άνοιξε περιφερειακά γραφεία σε πολλά ελληνικά λιμάνια, όπως και στην Τουρκία, στην Αίγυπτο, στην Συρία, στην Βρετανική Παλαιστίνη, στην Ρουμανία και στην Βουλγαρία. Το δίκτυο κρατούσε αναλυτικές στατιστικές για την μεταφορά των φορτίων σε όλη την περιοχή, παρέχοντας στον Ευγενίδη μια καλή συνολική εικόνα για τις τάσεις του εμπορίου και των αποστολών ανά την περιφέρεια. Εν τω μεταξύ, στις αποβάθρες, συχνά παρακολουθούσε τις διαδικασίες φόρτωσης και κατά καιρούς τον έβλεπαν στα αμπάρια να ελέγχει τα στοιβαγμένα φορτία. Είχε κοντινούς δεσμούς με τους ναύτες του κι ήταν γνωστός ως γενναιόδωρος εργοδότης, πληρώνοντας επίδομα στο πλήρωμα όταν ήταν ευχαριστημένος μετά από επιθεώρηση σε πλοίο.
Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και μεταπολεμικά
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος εξανάγκασε τον Ευγενίδη να αφήσει την Ελλάδα. Αρχικά πήγε στην Αίγυπτο το 1941 και αργότερα στο Κέιπ Τάουν στη Νότια Αφρική. Από εκεί ξεκίνησε μια τακτική γραμμή μεταξύ της Νότιας Αφρικής και της νότιας Αμερικής χρησιμοποιώντας το πρώτο του εξ ολοκλήρου ιδιόκτητο φορτηγό πλοίο, το Αργώ, που αποκτήθηκε το 1937. Τελικά, εγκαταστάθηκε στο Μπουένος Άιρες όπου και παρέμεινε ως το τέλος του πολέμου.
Η λειτουργία των γραμμών του συνεχίστηκε και επεκτάθηκε μετά τον πόλεμο, καθιερώνοντάς τον ως έναν εκ των πρωτοπόρων ανάμεσα στους Έλληνες εφοπλιστές σε αυτό το είδος της ναυτιλίας. Ενώ η Ελληνική Γραμμή της Νοτίου Αμερικής παρείχε υπηρεσίες μεταξύ Ευρώπης και Αργεντινής, η Γραμμή της Νοτίου Αφρικής εξυπηρετούσε τακτική σύνδεση Αφρικής-Ευρώπης παρ’ όλο που ο Ευγενίδης είχε να υπομείνει σημαντικές απώλειες αρχικά, καθώς η καθιερωμένη ναυτιλιακή διάσκεψη για την γραμμή, την ηγεσία βρετανικών και ολλανδικών εταιριών, προσπάθησε να αποκλείσει τον νέο ανταγωνιστή.
Για την λειτουργία της γραμμής της νοτίου Αμερικής, ο Ευγενίδης ήλπιζε να εισαγάγει μεγάλα, σύγχρονα πλοία ψυγεία και πρότεινε στους Σουηδούς συνεργάτες να ναυπηγηθούν στην Σουηδία μια σειρά από έξι πλοία. Όταν διαπίστωσε την επιφύλαξή τους, παρήγγειλε τα δύο πρώτα ο ίδιος και τελικά μια σειρά καινούργιων πλοίων δρομολογήθηκαν στην γραμμή.
Η Home Lines
Παράλληλα, το 1946 είχε ξεκινήσει την Home Lines σε αναμονή μεγάλου κύματος μετανάστευσης από την Ευρώπη προς την Αμερική μετά τον πόλεμο. Η Swedish American Line και η Cosulich Lines με βάση στην Τεργέστη ήταν συνεργάτες σε αυτή την επιχείρηση, η οποία λειτούργησε το πρώην νορβηγικό επιβατηγό Αργεντινή ως το πρώτο της πλοίο. Τα κεντρικά γραφεία της εταιρίας ιδρύθηκαν στο Vevey της Ελβετίας. Το 1949 τρία υπερωκεάνια εκτελούσαν τα δρομολόγια μεταξύ της Γένοβας και της νότιας Αμερικής, μολονότι την ίδια χρονιά ένα εξ αυτών, το Italia, μεταφέρθηκε στην εξυπηρέτηση της γραμμής της Νέας Υόρκης, σηματοδοτώντας την αρχή της αλλαγής της έμφασης προς την εξυπηρέτηση δρομολογίων μεταξύ Ιταλίας, Ηνωμένου Βασιλείου και Γερμανίας και, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά.
Η Home Lines δημιούργησε καλή φήμη για το επίπεδο των πλοίων της και την ποιότητα των υπηρεσιών της, και έγινε μία εκ των τριών κορυφαίων εταιριών στις διατλαντικές επιχειρήσεις των επιβατηγών. Η εταιρία συνέχισε για πολύ μετά από τον θάνατο του Ευγενίδη.
Υπό την ηγεσία του διαδόχου του, Νικόλαου Βερνίκου-Ευγενίδη, εξελίχθηκε σε επιτυχημένη εταιρία κρουαζιέρων ως το 1988 που απορροφήθηκε από την Holland America Line.
Εθνικός ευεργέτης
Ο Ευγένιος Ευγενίδης αναγνωρίσθηκε ευρέως ως εθνικός ευεργέτης. Τον Αύγουστο του 1953 όταν θανατηφόροι σεισμοί κατέστρεψαν την Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο και την Ιθάκη, ανταποκρίθηκε αμέσως με γενναιόδωρα κεφάλαια, ένα προκατασκευασμένο νοσοκομείο και σπίτια, καθώς επίσης και συσπειρώνοντας άλλες χώρες να ανταποκριθούν στην ελληνική κρίση.
Σε μια λιγότερο πανηγυρική πράξη γενναιοδωρίας λίγο αργότερα, δώρισε 23 εισιτήρια πρώτης θέσης, συν έξοδα ταξιδιού, στην ελληνική ομάδα χορού της Δώρας Στράτου για να μπορέσουν να ταξιδέψουν στην Νέα Υόρκη. Είχαν ζητήσει βοήθεια απλώς για την οικονομική θέση. Αλλά ήταν μια πράξη ανώτερης ποιότητας.
Την ίδια χρονιά συμμετείχε σε έναν κρατικό πλειστηριασμό για το υπερωκεάνιο Athinae, το οποίο αποτελούσε μέρος της πολεμικής αποζημίωσης της Ιταλίας προ της Ελλάδα. Ο Ευγενίδης επίτηδες προσέφερε περισσότερα για να αποκτήσει το πλοίο καθώς δεν ήθελε να χαμηλώσει την αξία ενός εθνικού περιουσιακού στοιχείου. Το Athinae απέπλευσε από τον Πειραιά τον Νοέμβριο του 1953 για το πρώτο του ταξίδι στην γραμμή της νοτίου Αμερικής.
Την ίδια στιγμή, η κυβέρνηση ήταν πρόθυμη να εκσυγχρονίσει την απευθείας γραμμή σύνδεσης για επιβάτες μεταξύ Ελλάδας και Νοτίου Αμερικής. Πάλι ο Ευγενίδης βγήκε μπροστά όταν οι διαπραγματεύσεις με άλλους Έλληνες εφοπλιστές απέτυχαν. Απάντησε στο κάλεσμα παρά το γεγονός ότι η βιομηχανία γενικώς απαιτούσε περισσότερη δράση από την κυβέρνηση ώστε να καταστεί η ελληνική σημαία πιο ανταγωνιστική σε σχέση με τις σημαίες των ξένων ανταγωνιστών.
Το πλοίο, το οποίο είχε βγεί από μια επικερδή γραμμή προς Καναδά, μετονομάστηκε ‘Βασίλισσα Φρειδερίκη’ και κατέστη το αγαπημένο μέσο μεταφοράς των Ελλήνων μεταναστών προς τις Ηνωμένες Πολιτείες για την επόμενη δεκαετία, πριν πουληθεί στην Chandris Lines.
Παρά το γεγονός ότι ο Ευγενίδης υπέγραψε την συμφωνία με την κυβέρνηση τον Δεκέμβριο του 1953, το νέο πλοίο δεν έκανε το παρθενικό του ταξίδι για την νεοσυσταθείσα Εθνική Γραμμή Βορείου Αμερικής ως τον Ιανουάριο του 1955. Αλλά τότε ο εφοπλιστής ήταν ήδη νεκρός.
Ο Ευγένιος Ευγενίδης πέθανε ξαφνικά, στα κεντρικά γραφεία της εταιρίας του στην Ελβετία, στις 22 Απριλίου του 1954, όταν τα σχέδιά του να επιστρέψει στην πολυαγαπημένη του Ελλάδα είχαν προχωρήσει. Απεβίωσε στο αποκορύφωμα των δυνάμεών του και ήταν ευρέως αγαπητός σε όλη την Ελλάδα, κάτι ασυνήθιστο για εφοπλιστή. Αγαπούσε την εργασία και συχνά είχε εκφράσει την επιθυμία να πεθάνει «απροσδόκητα, σε πλήρη δραστηριότητα».
Μόλις την προηγούμενη χρονιά, του είχε απονεμηθεί ο Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Φοίνικα από τον Βασιλιά Παύλο και είχε τιμηθεί από πολλές άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένων της Σουηδίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Δανίας, της Φινλανδίας, της Αργεντινής και της Νότιας Αφρικής. Ο τότε πρωθυπουργός Αλέξανδρος Παπάγος τον αποκάλεσε «μια πατριωτική ψυχή και μια εθνική φυσιογνωμία».
Ο Ευγενίδης ήταν θαυμαστή του Andrew Carnegie, του μεγιστάνα του χάλυβα που προέτρεψε τους επιχειρηματίες να μοιράσουν τις περιουσίες τους υπεύθυνα για να ωφεληθεί η κοινωνία. Ήταν ένας δωρητής, ως το τέλος, και πέρα από αυτό.
Σύμφωνα με τις οδηγίες στην διαθήκη του, συστάθηκε το Ίδρυμα Ευγενίδη, πρωτίστως για να εκπαιδεύει νέους Έλληνες στις επιστήμες και στην τεχνολογία. Με τα χρόνια, το ίδρυμά του, το οποίο επίσης φιλοξενεί το Πλανητάριο των Αθηνών που είναι η τελευταία λέξη της τεχνολογίας, έχει ξοδέψει περισσότερα από 400 εκατομμύρια δολάρια σε κοινωνικά και εκπαιδευτικά προγράμματα. Έχει διανείμει πολλά εκατομμύρια επιστημονικών και τεχνολογικών εγχειριδίων.
